Mielczarski: Konsolidacja a rynek energii elektrycznej

1. Przejmowanie rynków

Od 1989 r. obserwujemy w Polsce przejmowanie rynków przez podmioty zagraniczne. Mechanizm jest zawsze i wszędzie podobny. Na rynek wprowadza się subsydiowane produkty lub usługi. Krajowi producenci nie są w stanie wytrzymać subsydiowanej konkurencji. Postępuje zadłużenie majątku, a następnie jego przejęcie za przysłowiową "złotówkę". Dalsze postępowanie zależy od produktu czy sektora. Jeżeli produkcję można przenieść w inne miejsce, to likwiduje się miejscowego producenta. Taka była reforma przemysłu tekstylnego i kilku innych. Jeżeli z jakiś powodów nie można przenieść aktywów wytwórczych, jak na przykład w rolnictwie czy elektroenergetyce, to przejęte aktywa, po pewnych zmianach organizacyjnych pracują dla nowych właścicieli, a ceny produktu z reguły rosną, ponieważ nowi właściciele muszą odzyskać wydatki poniesione na przejęcie rynku.

Przejęcie elektroenergetyki postępowało od początku lat 1990 do 2005 r, kiedy za stosunkowo niewielkie kwoty sprzedano praktycznie wszystkie elektrociepłownie (monopol lokalny) oraz kilka elektrowni i firm dystrybucyjnych. Przejmowanie elektroenergetyki zostało zahamowane poprzez konsolidację w latach 2005-2007, kiedy skonsolidowane w cztery grupy kapitałowe polskie firmy energetyczne, które w dodatku otrzymały dostęp do klientów poprzez połączenie z firmami dystrybucyjnymi zaczęły stanowić realną konkurencję. Po kilku latach nowi nabywcy elektroenergetyki w większości wycofali się z polskiego rynku, poza kilkoma wyjątkami.

Jednak szybko rozwijająca się polska gospodarka, która będzie wymagała znacznych ilości energii elektrycznej i stanowi perspektywiczny rynek do przejęć kapitałowych. Obecnie państwowe firmy energetyczne są zbyt silne, aby można było dokonać przejęcia za niską cenę, ale polityka energetyczna, a właściwie jej brak, z roku na rok pogarsza sytuację finansową grup energetycznych. Wykorzystanie strategicznych aktywów wytwórczych maleje ze względu na rosnącą produkcję OZE oraz rosnący subsydiowany w różny sposób import energii elektrycznej. Powoduje to utratę przychodów u wytwórców energii i brak zdolności finansowych do odtworzenia majątku.

2. Import a ceny energii elektrycznej

O ile rosnący udział OZE jest narzucany przez Unię Europejską, to rosnący import wynika z działań operatora sieci oraz operatora giełdy - market coupling i jest ułatwiany przez 100% obligo giełdowe. To że import energii nie zmniejsza zasadniczo cen pokazane zostało na Rys. 1 i Rys. 2 oraz opisane szczegółowo w artykule jaki ukazał się na CIRE "Import a ceny energii elektrycznej" w dniu 12 listopada 2020r, w którym została przedstawiona sytuacja na polskim rynku energii elektrycznej, gdzie działają cztery grupy producentów oznaczone jako: Gen. A, Gen. B, Gen. C i Gen G, z których tylko trzy pierwsze mają wpływ na tworzenie się ceny energii elektrycznej.

Rys. 1. Brak wpływu średniego importu na cenę krańcową¹.

Rys. 2 Wpływ dużego importu na cenę krańcową.

W obecnej sytuacji import ma niewielki wpływ na ceny energii ale ma wpływ i to znaczny na utratę przychodów producentów energii elektrycznej. Aby import zmienił istotnie ceny energii, zgodnie z teorią punktu równowagi popytu i podaży, import ten musiałby być tak duży aby wyeliminować jednego z trzech krajowych producentów energii elektrycznej - Rys. 2., jednak z taką sytuacją obecnie nie mamy do czynienia.

3. Konsolidacja konwencjonalnych aktywów wytwórczych

Narastający problem utraty przychodów przez wytwórców energii elektrycznej, nazywany niekiedy "missing money", przechodzi w znacznie poważniejszy problem braku zachęt do inwestycji w te aktywa nazywany "missing capacity". Chwilowo sytuację poprawiły subsydia dla konwencjonalnych producentów energii elektrycznej w postaci tzw. rynku mocy. Ponieważ jest rozwiązanie tymczasowe poszukuje się obecnie nowych sposobów zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego poprzez odpowiedni poziom przychodów dla aktywów konwencjonalnych gwarantujących ciągłą dyspozycyjności producentów energii elektrycznej.

Jednym z ostatnio dyskutowanych pomysłów jest wydzielenie ze wszystkich państwowych firm energetycznych konwencjonalnych aktywów produkcji energii elektrycznej i utworzenie jednego przedsiębiorstwa pod występującymi roboczo różnymi nazwami jak np. Strategiczne Aktywa Energetyczne Skarbu Państwa. Postanie jednego dużego przedsiębiorstwa produkcji energii elektrycznej miałoby pewne zalety:

Niepotrzebna staje się lokalna Giełda Energii, co obniżyłoby koszty funkcjonowania rynku energii elektrycznej,
Producent energii elektrycznej mógłby przejąć część obowiązków od operatora systemu przesyłowego w zakresie planowania, przynajmniej w systemie rynku dnia następnego poprzez tzw. self-dispatch.

Jednakże dalej pozostaje otwarty problem pozyskiwania odpowiedniego poziomu przychodów dla konwencjonalnych wytwórców zapewniających bezpieczeństwo energetyczne poprzez ciągłą dyspozycyjność ich aktywów. Najprostszym rozwiązaniem wydałoby się upaństwowienie strategicznych aktywów wytwórczych i wyłączenie ich spod działania Polityki Klimatycznej i innych obostrzeń jakim jest np. system handlu uprawnieniami na emisje CO2.

To proste rozwiązanie pozwalałoby finansować strategiczne aktywa np. z budżetu, ponieważ jedna elektrownia jest bardziej istotna dla bezpieczeństwa państwa niż np. pułk czołgów, który tylko z rzadka wyjeżdża na poligon, gdzie zresztą się strasznie pobrudzi i żołnierze przez resztę roku zajmują się czyszczeniem tych pojazdów. Polska ma wydawać na obronę 2% PKB, co stanowi ponad 30 mld zł rocznie i są olbrzymie problemy z wydaniem tych kwot, a więc przeznaczenie 4-5 mld zł rocznie na aktywa strategiczne nie tylko pozwoliłoby rozwiązać problemy elektroenergetyki, ale także zrealizować planowane wydatki budżetowe.

Jednakże takie rozwiązania wywołałoby negatywną reakcję Komisji Europejskiej i potrzeba byłoby dużej determinacji rządu aby plan ten zrealizować, szczególnie mając kilka innych otwartych frontów w relacjach z Unią Europejską. Wydaje się również, że nawet sam pomysł konsolidacji elektroenergetyki wywołałaby negatywną reakcję Komisji Europejskiej i narzucenie warunków konsolidacji trudnych czy nawet niemożliwych do spełnienia. Pokazuje to ostatni przykład próby konsolidacji firm Orlen i Lotos.

4. Skonsolidowana firma na rynku energii elektrycznej

Zakładając, że konsolidacja aktywów wytwórczych zostałaby dokonana można przeanalizować co działoby się na rynku energii elektrycznej, przyjmując metodę zbilansowania popytu i podaży energii elektrycznej - Rys. 3. Przy tym założeniu mamy tylko jedną firmę energetyczną, która przy cenie jak na Rys. 3 i braku importu mogłaby uzyskiwać odpowiednie do działania i rozwoju przychody. Jednak istnienie średniej wielkości importu nie zmienia ceny ale znacznie zmniejsza przychody firmy energetycznej ze względu na przesunięcie schodkowej krzywej podaży w prawo przez import energii elektrycznej. Po konsolidacji sytuacja wytwórców byłaby podobna do tej jaką obserwujemy obecnie.

Rys. 3. Cena końcowa przy średnim imporcie po konsolidacji krajowych aktywów wytwórczych.

Jeżeli import energii rośnie, to przy biernym zachowaniu producenta energii elektrycznej następuje coraz większa utrata przychodów z rynku energii elektrycznej - Rys. 4. Można jednak założyć, że firma mająca wszystkie krajowe aktywa wytwórcze nie będzie czekała biernie aż rosnący import doprowadzi do jej bankructwa i podejmie akcję obronną podnosząc ceny ofertowe - Rys. 5.

Wówczas przy wyższej cenie firma krajowa może osiągnąć dodatkowe przychody, ale również dodatkowe przychody osiągają importerzy subsydiowanej energii. Na tej próbie rynkowego zwiększenia przychodu najwięcej tracą odbiorcy, którzy nie tylko muszą zwiększyć przychody producentów krajowych ale również tych zagranicznych. Ze zwiększaniem przychodu producentów krajowych nie ma problemu, bo i tak odbiorcy energii będą musieli wszystkie te koszty pokryć, jak nie poprzez cenę energii to poprzez subsydia, jak np. opłata mocowa. Jednak zwiększenie ceny na rynku krajowym powoduje także zwiększenie przychodów producentów zagranicznych, na które składają się zwiększone koszty odbiorców krajowych, co byłoby już subsydiowaniem zagranicznych firm.

Ten sposób pozyskiwanie dodatkowych przychodów przez skonsolidowaną krajową firmę energetyczną wydaje się zbyt kosztowny dla odbiorców energii elektrycznej. Chociaż trzeba zauważyć, że koszty te w rzeczywistości byłyby mniejsze niż wynikałby to wprost z rysunków, które dla lepszej prezentacji zostały wykonane bez zachowywania odpowiedniej skali.

Rys. 4 Kształtowanie się ceny krańcowej przy dużym imporcie. Konsolidacja wytwórców krajowych.

Rys. 5. Kształtowanie się ceny krańcowej przy obronie przychodów producentów krajowych przy dużym imporcie.

5. Jak zapewnić bezpieczeństwo energetyczne?

Powstaje pytanie: w jaki sposób zapewnić bezpieczeństwo energetyczne poprzez ciągłe dostawy energii, które są w stanie zagwarantować tylko konwencjonalne elektrownie dużej skali, ponieważ tylko one są w stanie efektywnie stabilizować częstotliwość decydującą o prawidłowej pracy całego systemu elektroenergetycznego? Zdarzające się opowieści o możliwej roli energetyki lokalnej w stabilizacji całego systemu są przeznaczone raczej dla osób, które mają mgliste pojęcie o działaniu systemu elektroenergetycznego.

Działanie obecnych trzech grup energetycznych w warunkach rynkowych przy dumpingu energii elektrycznej z importu prowadzi do coraz gorszej sytuacji finansowej wytwórców konwencjonalnych, którzy nie są w stanie w takich okolicznościach uzyskać odpowiednich przychodów nie tylko na rozwój ale nawet na częściowe odtworzenie starzejących się mocy wytwórczych. Będę potrzebne kolejne subsydia, choć trudno przewidzieć w jakiej formie. Wprowadzenie kolejnego "rynku mocy" z jego bizantyjską strukturą jest nie tylko mało efektywne ekonomicznie ale również mało skuteczne od strony technicznej.

Konsolidacja aktywów wytwórczych mogłaby być dobrym rozwiązaniem pod warunkiem upaństwowienia tych aktywów jako strategicznej rezerwy energetycznej i wyjścia z rygorów polityki klimatycznej. Jednak wydaje się mało prawdopodobne aby Skarb Państwa, który jest właścicielem tych aktywów podjął taka decyzję. I nie koniecznie dlatego, że powszechnie uważa się, że aktywa Skarbu Państwa jest to mienie porzucone przez Skarb Państwa, ale dlatego że trzeba by podjąć zdecydowane kroki w stosunku do Komisji Europejskiej. Powstanie jednej skonsolidowanej firmy energetycznej bez zmiany warunków w jakich działa niewiele zmieni. Poprzez konsolidację nie powstanie też dodatni efekt skali, ponieważ elektrownie systemowe i tak muszą działać oddzielnie w różnych punktach sieci przesyłowej.

Jedynym wyjściem z tej sytuacji jest system wynagradzanie elektrowni konwencjonalnych odpowiedni do roli jaką pełnią w systemie elektroenergetycznym. Rola tych elektrownie jest podwójna: (1) produkują energię elektryczną i (2) zapewniają moce dyspozycyjne niezbędne dla ciągłości dostaw energii elektrycznej. Dlatego oprócz obecnych płatności za energię elektryczną należy wprowadzić płatności za dyspozycyjność w proporcji do czasu i wielości oferowanej przez te elektrownie mocy.

"Dyspozycyjność" danej jednostki wytwórczej można określić z czasu i wielkości mocy na jakie składa oferty bilansujące. Jest prosty i efektywny system, który może być wdrożony poprzez zmianę rozporządzenia taryfowego i Instrukcji Ruchu i Eksploatacji Sieci Przesyłowej. To stary i sprawdzony w praktyce system, który może zagwarantować bezpieczeństwo energetyczne jako ciągłe dostawy energii elektrycznej dla społeczeństwa i gospodarki: 24 godziny na dobę i 7 dni w tygodniu, niezależnie czy świeci słońce i czy wieje wiatr.

Przypisy:

¹ Można wykorzystywać grafiki zamieszczone w niniejszym artykule na zasadach BY-NC-ND-4.0.