Krótka historia rozwoju elektroenergetyki

Pomimo ponad stuletniej historii samej elektroenergetyki, systemy elektroenergetyczne w ich obecnym kształcie rozwinęły się dopiero po drugiej wojnie światowej. W latach czterdziestych i pięćdziesiątych tworzyły one silnie scentralizowane struktury pozostające w rękach państwa i monopolistyczne na swych obszarach działania. W latach tych dążenie rządów do przejmowania pełnej odpowiedzialności za tzw. sektory infrastrukturalne – od komunikacji po przemysł paliw i energii – wynikała z doświadczeń w funkcjonowaniu państwa w sytuacji wojennej oraz z przekonania o konieczności całkowitej kontroli obszarów ważnych strategicznie i związanych na ogół z funkcjami użyteczności publicznej. W sytuacji tej energia elektryczna traktowana była jako dobro wyższego rzędu. Odwrót od tych koncepcji był skutkiem oparcia gospodarki na podstawach neoliberalizmu.

Energia elektryczna stała się towarem

Pionierem radykalnych zmian w sektorze elektroenergetyki była Wielka Brytania. Aktem prawnym sankcjonującym równoczesną prywatyzację sektora, oddzielenie wytwarzania energii, jej przesyłu i dystrybucji przez rozbicie monopolistycznej organizacji CEGB oraz wprowadzenie konkurencji w wytwarzaniu i dostawie energii był Electricity Act z 1989 r.Kraje Europy Środkowej i Wschodniej, rozpoczynając w roku 1989 transformację ustrojową, objęły nią również elektroenergetykę, dążąc do zerwania z nieefektywną ekonomiką nakazowo-rozdzielczą.

Energia elektryczna przestała być traktowana jako dobro stając się towarem, jej dotychczasowy odbiorca stał się natomiast klientem na rynku energii.

W Polsce za moment rozpoczęcia procesu tworzenia rynku energii uważa się wejście w życie ustawy Prawo Energetyczne w kwietniu 1997 r.
Tworzenie rynku energii obejmuje następujące ściśle powiązane ze sobą procesy:

• demonopolizację energetyki obejmującą jej podział na podsektory wytwarzania (elektrownie), przesyłu i dystrybucji oraz handlu energią,
• liberalizację rynku, dzięki której w sukcesywnie poszerzanych obszarach funkcjonowania konkurencji, niezależne przedsiębiorstwa wchodzące w skład wspomnianych podsektorów współpracują ze sobą na zasadach komercyjnych,
• prywatyzację energetyki obejmującą przekształcenie przedsiębiorstw państwowych w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa, a następnie sprzedaż udziałów w nich inwestorom krajowym lub zagranicznym. W szczególnych przypadkach dopuszcza się prywatyzację przedsiębiorstw energetycznych poprzez sprzedaż ich akcji na giełdzie.

Elektroenergetyka w jej poprzednim kształcie przekształciła się w rynek energii, którego funkcjonowanie wykazuje zasadniczą niezależność w ramach regulacji sprawowanej przez Państwo. Regulacja w energetyce zostanie szerzej omówiona w rozdziale "Pojęcie regulacji w energetyce".

Głównym celem uruchomienia mechanizmów rynkowych w energetyce jest zapewnienie racjonalnych cen energii dla jej nabywców przy jednoczesnym:

• zagwarantowaniu bezpieczeństwa dostaw energii,
• wysokiej jakości energii i jakości obsługi odbiorców,
• wytwarzaniu energii w minimalnym stopniu zanieczyszczającym środowisko naturalne (głównie poprzez emisję tlenków węgla, siarki i azotu oraz efekt cieplarniany)
• zwiększeniu efektywności wykorzystania energii,
• zagwarantowaniu rynkowej rentowności przedsiębiorstw funkcjonujących w energetyce,
• zapewnieniu energetyce środków niezbędnych na odtworzenie i rozwój jej infrastruktury technicznej.

Dążenie do stworzenia konkurencyjnego rynku energii elektrycznej opiera się na przeświadczeniu, że wytwarzanie i sprzedaż energii nie mają charakteru monopolu naturalnego i że mechanizmy rynkowe, a zwłaszcza konkurencja pomiędzy przedsiębiorstwami energetycznymi są najlepszym sposobem na obniżenie cen energii i podniesienie jakości obsługi klientów.

Bez taniej energii kraj nie sprosta międzynarodowej konkurencji na rynku wyrobów przemysłowych, a społeczeństwo nie osiągnie satysfakcjonującego, porównywalnego z rozwiniętymi krajami świata poziomu stopy życiowej.

Produkty na rynku energii

Zakup energii elektrycznej przez nabywcę jest nierozerwalnie związany z koniecznością jej przesyłu od wytwórcy (elektrowni) do nabywcy. Kupując energię elektryczną klient nabywa:

• towar w postaci energii elektrycznej,
• usługę przesyłu tej energii od wytwórcy do odbiorcy.

Sytuacja ta, choć z pozoru oczywista, jest jedną z podstawowych cech rynku energii, gdyż już obecnie energia wytworzona w elektrowni jest przesyłana przez przynajmniej dwa różne przedsiębiorstwa i może być sprzedana klientom przez trzeci niezależny podmiot.

Energia elektryczna i usługa jej przesyłu są podstawowymi produktami na rynku energii.

W zakresie przesyłu energii nabywca nie posiadając możliwości wyboru sieci, którymi zostanie przesłana zakupiona energia funkcjonuje w warunkach monopolu naturalnego. Ceny za przesył energii są w tym przypadku regulowane przez powołany w tym celu organ administracji rządowej w postaci Urzędu Regulacji Energetyki.

W rzeczywistości, oprócz wymienionych, na rynku energii występują jeszcze inne usługi takie jak:

• rezerwy mocy wytwórczych w elektrowniach,
• usługa zwiększona pewność zasilania,
• usługa redukcji zużycia energii świadczona przez odbiorców,
• usługi systemowe świadczone przez wytwórców i inne podmioty dla Operatora Systemu Przesyłowego niezbędne do prawidłowego funkcjonowania systemu elektroenergetycznego,
• inne usługi związane z obrotem energią i świadczeniem usług przesyłowych.

Przedmiotem wolnorynkowego obrotu jest nie tylko sama energia, ale także prawa majątkowe wynikające ze świadectw pochodzenia energii oraz prawa do emisji dwutlenku węgla (CO2). Świadectwa pochodzenia energii omówione są szerzej w rozdziale "Struktura i zasady funkcjonowania rynku energii".

Moc, energia i jej cena

Zajmując się zagadnieniami związanymi z rynkiem energii należy pamiętać o właściwym stosowaniu jednostek miar związanych z występującymi na nim towarami.

Jednym z parametrów charakteryzujących elektrownię jest moc elektryczna. Moc jest wielkością fizyczną oznaczającą zdolność obiektu do wykonania pracy, czyli w przypadku energii elektrycznej, jej wytworzenia w elektrowni. Jednostką mocy jest W (wat), choć powszechnie używa się jednostek 1 kW (kilowat) = 1 000 W, 1 MW (megawat) = 1 000 000 W oraz 1 GW (gigawat) = 1 000 000 000 W.

Jak już wspomniano, jednym z podstawowych towarów na rynku energii jest energia elektryczna, która jest wielkością fizyczną określającą ilość mocy elektrycznej pobranej w czasie, czyli stanowiącą iloczyn mocy i czasu. Jej jednostką jest Wh (watogodzina). Ze względu na ilości energii będącej przedmiotem obrotu na rynku, powszechnie używa się jednostek kWh, MWh, GWh lub TWh (terawatogodzina) = 1 000 000 000 000 Wh.

Należy zwrócić w tym miejscu uwagę na niezwykle pospolity błąd polegający na myleniu dwóch wielkości fizycznych, jakimi są energia elektryczna i prąd elektryczny.

Niemal codziennie w prasie lub innych mediach powszechnie mówi się o wytwarzaniu, sprzedaży lub zakupie prądu. Używanie pojęcia "prądu" jako synonimu energii elektrycznej jest o tyle powszechnie, co błędne.

Cenę energii elektrycznej w handlu detalicznym powszechnie podaje się w zł/kWh, natomiast w handlu hurtowym w zł/MWh.

Podstawy prawne funkcjonowania rynku energii

Podstawą prawną funkcjonowania rynku energii w Polsce jest ustawa Prawo Energetyczne oraz powiązane z nią akty wykonawcze (rozporządzenia), głównie Ministra Gospodarki i Ministra Środowiska.

Wraz z wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej, polskie prawodawstwo dotyczące rynku energii zostało dostosowane do prawodawstwa europejskiego, w tym przede wszystkim Dyrektywy UE o zasadach wspólnego rynku energii elektrycznej.

Z przyczyn oczywistych dyrektywy unijne stały się podstawą to tworzenia krajowych uregulowań prawnych dotyczących rynku energii. Pełne teksty Prawa Energetycznego, związanych z nim aktów wykonawczych oraz dyrektyw UE dot. energetyki znajdują się na stronie „Prawo” portalu CIRE.PL: www.cire.pl/zakres,2,27,0,materialy-problemowe,prawo.html

Zapamiętaj:

• Dążenie do stworzenia konkurencyjnego rynku energii elektrycznej opiera się na przeświadczeniu, że konkurencja pomiędzy przedsiębiorstwami energetycznymi jest najlepszym sposobem na obniżenie cen energii i podniesienie jakości obsługi klientów.
• Kupując energię elektryczną klient nabywa towar w postaci energii elektrycznej oraz usługę przesyłu tej energii od wytwórcy do odbiorcy.

• Jacek Malko i Artur Wilczyński - "Rynki energii – działania marketingowe"
• Władysław Mielczarski - "Rynki energii elektrycznej"